Manifesta noemt zichzelf The
European Nomadic Biennal. Nomadisch omdat de Biënnale elke twee jaar in een
andere Europese stad wordt georganiseerd. Manifesta 12 vindt tussen juni en
november 2018 plaats in Palermo. De burgemeester van Palermo, Leoluca Orlando, heeft
zich actief verzet tegen de invloeden van de maffia in de stad. Hij is Europees
bekend om zijn uitspraak dat Palermo geen migranten kent, nieuwkomers zijn Palermitanen, inwoners van Palermo. Punt. Deze
manier van denken betekent een cultuurverandering en heeft van Palermo op een
bepaalde manier een rolmodel gemaakt, aldus Orlando. Palermo is een buitengewoon
complexe stad, kent en kende vele vraagstukken, uiteenlopende van leegstand in
het centrum, gettovorming in buitenwijken bij ontbrekende openbare voorzieningen,
langlopende problemen rond vuilnisverwerking, grootschalige armoede, klassieke economie
deels gebaseerd op wachten (op klanten in winkeltjes) en misdaad (maffia). Orlando
heeft aan Hedwig Fijen, de Nederlandse directeur van de Manifesta, gevraagd of
en zo ja wat Manifesta bij kan dragen aan de (culturele) ontwikkeling van
Palermo.
Hedwig Fijen heeft eerst een opdracht gegeven aan The Office
for Metropolitan Architecture (OMA), het bureau van Rem Koolhaas, om stedelijk
onderzoek te verrichten naar Palermo. Fijen noemt het een experiment dat moest
resulteren in een dieper begrip van verschillende stedelijke realiteiten en van
de culturele, sociale, religieuze, etnische en geopolitieke complexiteit van de
stad. Ze voegt eraan toe dat deze benadering ook van betekenis gaat worden voor
toekomstige Manifesta's. Het onderzoek van OMA moest een context en
aanknopingspunten opleveren voor de Manifesta 12 en heeft dat daadwerkelijk
gedaan, vastgelegd in Palermo Atlas.
Voor mij is Palermo Atlas het beste boek van 2018. OMA heeft
creatief en grensverleggend onderzoek verricht naar de complexe stad. Ze heeft
dat op zo'n manier gedaan dat de analyses de stad in haar volle rijkdom op
een compleet nieuwe manier tonen. Ofwel, een nieuwe realiteit zichtbaar maken. Palermo
Atlas is voor mij een reisgids die de stad in haar wezen, in haar complexiteit
toonde, die ik deels wel aanvoelde, al rondlopend, maar waarvan ik niets begreep
en niets te zien kreeg in de reisgidsen die ik bij me had. Palermo Atlas
bestaat uit negen hoofdstukken. Elk hoofdstuk expliciteert een specifiek Parlermitaans
thema. Afhankelijk van het thema is een manier van onderzoeken gekozen,
interviews, analyses van leegstand, statistiek, literatuuronderzoek
enzovoorts. Tegelijk is gekozen, zoals ook een Capitool reisgids dat doet, voor
terugdringen van de tekstuele analyse en voor beelden en beeldanalyses. De hoofdstuktitels zijn: Geography, From
grand tourists to tourists, Arrivals, Inhabitants, City mutation, Palermo in
film, Abandonned unfinished unbuilt, Archives of modernity en Journey. Dit
zijn geen hoofdstukken over kerken, Griekse ruïnes, zoutwinning. Het zijn evenmin
thema's die je aantreft bij stedelijk onderzoek naar bijvoorbeeld openbaar
vervoer. Het zijn de voor Palermo actuele en relevante thema's. En ze geven mij
als buitenstaander kennis over de stad in handen, die mij helpen de hedendaagse
werkelijkheid van de stad te doorgronden.
De onderzoekers maken de hedendaagse vraagstukken van
Palermo (in de context van Sicilië, Italië en Noord-Afrika) in volle breedte en
volle omvang op een toegankelijke wijze zichtbaar. Ze geven geen oplossingen,
houden evenmin gesimplificeerde en gepolitiseerde betogen over wat er wel en niet
mag zijn. Ze openbaren de werkelijkheid achter de verschijnselen. Ze geven via
hun atlas logische aanknopingspunten voor de aanpak van Manifesta 12. Hun Atlas
heeft eraan bijgedragen dat Manifesta 12 in leegstaande klassieke villa's plaatsvindt, in arme
buitenwijken en andere plekken van Palermo. De kunstenaars zorgen voor de rest:
Palermo Atlas heeft eraan bijgedragen dat Manifesta 12 een sterk gepolitiseerde
expositie is dankzij kunstenaars die in staat zijn een breed spectrum aan maatschappelijke
vraagstukken op een zodanig indringende en creatieve manier over het voetlicht
te brengen, dat ik er als toeschouwer niet aan ontkwam om beter over deze
kwesties na te gaan denken en mijn vooroordelen te herzien. Kunstenaars hebben o.a. het verleden van Palermo op indringende wijze gethematiseerd, onthutsende beelden getoond van de redding van bootvluchtelingen, van de militaire invloed van de VS op Sicilië. Sommige kunstenaars hebben projecten ingericht samen met bewoners.
Palermo Atlas is
een hedendaags vernieuwend leerboek of voorbeeld voor iedereen die
geïnteresseerd is in alle verschillende facetten die in het geding kunnen zijn
in de grote hedendaagse metropolen. Graag meer van deze stedelijke atlassen.